Antwerpen, ca. 1905

Een Duitser op bezoek in Antwerpen (ca. 1905)

Wie vanuit Duitsland begin twintigste eeuw per trein naar Antwerpen reisde, voelde zich daar waarschijnlijk ogenblikkelijk thuis, zogauw hij het ‘funkelnagelneue’ station, de ‘Middenstatie’, buitenstapte en De Keyserlei betrad. Had hij honger of dorst, dan kon hij op de Keyserlei al meteen terecht in hotel-restaurant Stein, toch zeker voor een lekker glas Dortmunder Germania Bier. Wilde hij voor z’n overnachting liever iets sjiekers dan hoefde hij enkel verder te wandelen tot op de hoek met de leien, waar zich het indruwekkende Grand Hotel Weber bevond. De overige Duitse ‘estaminets’ en restaurant-hotels in de stationsbuurt waren vooral gericht op landverhuizers en hadden bewust vertrouwd klinkende Duitse namen (bijv. Rheingau, Stadt Frankfurt, beide in de Anneessenstraat).

Regende het de volgende ochtend en had onze Duitse reiziger z’n paraplu vergeten, of plots behoefte aan hanschoenen of enig ander gerief, hij kon zeker terecht in Les Magasins Tietz (nu ‘Innovation’) op de Meir, een dépendance van de Duits-Joodse warenhuisketen met als bekendste vestiging een indrukwekkende winkel op Berlin Alexanderplatz. Je kon er ongeveer alles kopen, maar de winkel was toch vooral bekend vanwege z’n belle époque stro-hoeden, ‘nen Tits’ in het Antwerps.

Wilde hij op zondag naar de kerk: in de Deutsche Zeitung für Belgien stonden wel twee ‘Evangelische Gottesdienste’ aangekondigd, beide op wandelafstand van het station: het ene aan de Lange Winkelstraat 5, de ons bekende kerk, die rond die tijd volledig door de Duitse gemeenschap werd gerenoveerd en heringericht (men had een orgel besteld bij Walcker in Duitsland en was met een sponsoractie bezig voor glas-in-lood-vensters in het koor die zopas weer opengemaakt waren. Men had al een schets laten maken door Hochreiter & Geyer, een duitse glazenier met een groot atelier in Antwerpen (Zurenborgstraat 14-16). De andere kerk bevond zich net voorbij het Stadspark, aan de Bexstraat, de Christuskirche, een zeer rijkelijke Lutherse Kerk, in 1893 gebouwd met giften van de familie Osterrieth, Bunge, Karcher en Fuhrmann om maar enkele van de bekendste te noemen. De glas-in-loodramen daar waren van de ‘Königliche Hofmalerei Zettler’ uit München. Ook in die kerk kon hij klanken horen van een echt Walckerorgel, dat in 1894 was gebouwd en waar Albert Schweitzer, de jonge veelbelovende organist uit de Elzas, bij het tienjarig bestaan nog een feestconcert had gegeven (31 oktober 1904).

Veel van de kerkgangers van beide kerken woonden trouwens in die buurt. Na de afbraak van de vesten (leien) was eind 19de eeuw de verkaveling van dit gebied begonnen. Het was een statige residentiële wijk geworden. Zelfs de dominee van de Lange Winkelstraat woonde hier en niet bij de kerk - om dichter bij z'n parochianen te zijn, op de Quinten Matsyslei. De meest indrukwekkende herenhuizen, echte villa’s, soms met zeer grote tuinen, bevonden zich echter rond de ‘Warande’ of Pépinière (nu. Koning Albertpark) aan het eind van de Leopoldlei (nu Belgiëlei). In die tijd woonden daar zoveel Duitse families bijeen dat de Antwerpenaars deze buurt soms kortweg aanduidden als ‘de Duitse hoek’. De Société Royale d’Harmonie bezat daar trouwens een eigen zomerlokaal (met orangerie) waar concerten gegeven werden. Dat gebouw was ontworpen door de toenmalige stadsarchitect, Pieter Dens en was open naar de tuin toe.[1] Het staat er nog steeds, maar in zeer slechte staat. De stad heeft nu plannen om het om te vormen (deels architectonisch herstel) in een stille ruimte o.a. voor levensbeschouwingen… Vanaf 1885 werden er, in het kader van een ‘Bestendig Festival’  in de zomermaanden elke week concerten gegeven door muziek- en zangverenigingen uit binnen- en buitenland, waarop de hele beau monde aanwezig was.

De feesten, vaak opgeluisterd met verlichting en vuurwerk, waren zo bekend, dat ze in de Baedeker (reisgids) als één van de Antwerpse attracties werden genoemd. Hoewel niet de grootste buitenlandse gemeenschap (dat was ook toen de Nederlandse, maar die viel minder op), was de ‘Duitse kolonie’ van Antwerpen beslist degene die het meest opviel in het Antwerpen van voor de Eerste Wereldoorlog. Omdat het merendeel van de Duitse families (die overigens snel integreerde in de stad en dus – gezien het milieu –verfransten)  protestants was, is in Antwerpen er nooit zo’n sterke protestantse aanwezigheid geweest als aan het eind van de 19^e en begin 20^e eeuw.